Ιστορία με το μικροσκόπιο, κύριε;

Το ερώτημα είναι σαφές: μια ορισμένη κοινωνία υπόκειται σε μία και μοναδική χρονική τάξη; Είναι ίδιος ο χρόνος για τον ψαρά και τον γεωργό, για τον γιατρό και τον ασθενή, για τον καπιταλιστή και τον εργάτη;

Η γνωστότερη και κυρίαρχη στις μέρες μας αντίληψη του χρόνου είναι η γραμμική (παρελθόν είναι ότι προηγείται χρονολογικώς του παρόντος και μέλλον ότι έπεται). Άρα, σύγχρονο είναι το παρόν, διαχρονικό ότι συνδέει τις εκάστοτε συγχρονίες. Με αυτή την αντίληψη το παρόν είναι ένα αυτόνομο τμήμα του χρόνου και μπορεί να αποσπαστεί και να μελετηθεί. Από αυτή τη σκοπιά, μελέτη της ιστορίας σημαίνει υποταγή της στο εκάστοτε «τώρα». Όμως έτσι η μελέτη της Ιστορίας γίνεται μια βαρετή ενασχόληση. Και οι μαθητές δικαίως διαμαρτύρονται: «Τι μας νοιάζει εμάς, …» Το μικροσκόπιο δεν είναι χρήσιμο όργανο για την Ιστορία.

Ας δούμε το θέμα από μια άλλη σκοπιά. Είναι σύγχρονο το σημερινό; Ο Αρίσταρχος προηγείται του Κοπέρνικου ή συνομιλούν; Χωρίζει άβυσσος τους λυρικούς από τον Καρυωτάκη; Ο Ηράκλειτος είναι το παρελθόν του νευτώνειου κόσμου ή το μέλλον του; Ο Αλέξανδρος στο Γόρδιο και ο ελληνικός στρατός στο Σαγγάριο είναι δύο «γεγονότα» που απέχουν 2300 χρόνια ή επεισόδια της ίδιας τραγωδίας;

Με αυτή την έννοια, ιστορία είναι «όλα όσα έχουν γίνει» ανεξάρτητα από τη βούλησή μας ή είναι ένα πεδίο μέσα στο οποίο δημιουργούμε με «συνείδηση και ελευθερία» τον εαυτό μας; Ο «συνωστισμός» και το «κρυφό σχολειό» είναι απλώς θέματα της ιστορικής έρευνας ή συστατικά στοιχεία της κοινωνικής ψυχής μας (η οποία από τη φύση της μπορεί να πληγώνεται); Τελικά η μελέτη της ιστορίας ενός λαού είναι παρελθοντολογία ή μελλοντολογία; Και ποια διδασκαλία της στηρίζει ψυχές και κτίζει συνειδήσεις;